“Elinizden çıkacak her iş evvela kafanızdan çıkmalı'

''Köy Enstitüsü sisteminde gerçek rehber bilimdir. Din hakkında bilgi verildiği halde, din eğitiminden ve inanç aşılamaktan sakınılmıştır. Bilimsel bilgiler, deneme ve gözlem olanaklarından yararlanılarak kazandırılmıştır. Merak eden, araştıran, neden sonuç ilişkisi üzerinde ısrarla duran bir anlayış temel alınmıştır.

Bir fizik kuralı sadece anlatılarak geçiştirilmemiştir. Örneğin, bileşik kaplar kuralı öğrencilerin kendi açtıkları su kanalları üzerinde, ısının etkisi demir işleri atölyesinde ya da kiremit ocağında, doğum, çimlenme, büyüme tarlada ya da hayvan ahırlarında gösterilerek, sağlam ve bilimsel bilgi öğretimine önem verilmiş, kuram-uygulama ilişkisi hiçbir zaman gözden kaçırılmamıştır. Aşağıda değineceğimiz “üretici eğitim” ya da “iş eğitimi” bu açıdan da büyük fırsatlar yaratmıştır. Tarım dersi ile Tabiat Bilgisi dersi, İş dersi ile Fizik-Kimya dersleri, Yapıcılık ile Geometri dersi vb. iç içe yürümüştür. Pratik yapılırken de hiçbir zaman kuram gözden kaçırılmamıştır. Öğretimde, belli bir örneğe göre bir eşyayı yapma gibi anlamsızlıklara yer verilmemiştir.

Gerek Köy Enstitülerinde, gerek köy okullarında talebe ve halkın yetiştirilmesinde… herhangi bir derste hayatla hakiki bağlılıklar temini prensibi üzerinde ısrarla durmak gerekir… Köy işlerinde tecrübeden geçmemiş fikirleri gevelemek, serbest tahrir derslerinde köye uygun olan veya uygun olmayan örneği taklit ederek yazı yazmak ve yazdırmak, Aritmetik, Fizik veya Kimya derslerinde manası anlaşılmayan formül ezberletmek gibi hususlardan yasak gibi sakınılmalıdır. (Köy Okulları ve Enstitüleri Teşkilat Kanunu ve İzahname, 1943, s. 96-97)
Köy Enstitülerinde ve köy okulunda bilgi bir vasıtadır. Bu vasıta öğrencinin zekâsını işletmek, tasarım gücünü uyandırmak, onlara bazı çalışma ve düşünme metotları vermek için kullanılacaktır. Basit bilgi, köy Enstitüsünü ve köy okulunu saran iş hüviyetine asla denk düşmeyecektir. Köy Enstitülerinde… kabiliyetli …ruhi kudretinde varlık olan ve fikri kudretiyle iş başaran vatandaşlar yetiştirmemiz lazımdır. (Köy Okulları ve Enstitüleri Teşkilat Kanunu ve İzahname, 1943, s. 111)

Sistemi eleştirenlerin takıldığı konulardan birisi de “pratikle yetinmedir.” Sanırız yukardaki alıntı bunu çürütür. Ayrıca, işbaşındaki acemi kadroları mektup ve görüşmelerle eğitmeye çalışan Tonguç 4 Aralık 1944 tarihli mektubunda “elinizden çıkacak her iş evvela kafanızdan çıkmalı” uyarısında bulunmuştur. (Mektuplarla Köy Enstitüsü Yılları, 1976, s. 93)''